Wat is systemisch werken en hoe wordt het toegepast?

Wat is systemisch werken? Systemisch werken is een veel gebruikte methodiek in de hulpverlening en de psychotherapie. Vooral bij jeugdtrauma, gezinsproblematiek en scheidingen, maar het is ook toepasbaar op andere terreinen, onder andere het management, de bedrijfskunde, de economie, de sociologie, de filosofie en de cybernetica, om er maar een paar te noemen. De methode is afgeleid van de systeemtheorie. Een wetenschappelijk model om systemen mee te omschrijven en begrijpen, wat al sinds de Oude Grieken gebruikt wordt. Dit stoelt op principes uit de natuurkunde, de biologie en de techniek. In de moderne westerse wereld kwam systeemtheorie in beeld aan het begin van de vorige eeuw, met de opkomst van de semiotiek. Een wetenschap die zich bezighoudt met tekensystemen. Ook in die tijd was deze stroming marginaal. Bertalanfly gebruikte de term systeemtheorie pas voor het eerst in 1950. In de decennia daarna werd de theorie uitgewerkt tot een raamwerk voor een groot aantal andere wetenschappelijke disciplines. Het ging dus een belangrijke rol spelen in het westerse denken. Zo schreef de Amerikaanse filosoof C. West Churchman in 1968 een invloedrijk boek over systeemdenken, getiteld “ The Systems Approach”. Deze wetenschapper wordt nog steeds gezien als de grondlegger van de managementwetenschappen. Verder ontwierp de Amerikaanse wetenschapper Peter Checkland in 1981 de Soft Systems Theory. Dit was een methodologie en een techniek die was bedoeld om organisatieprocessen te modelleren en begrijpen. Tegenwoordig wordt systeemtheorie omschreven als “een multi-disciplinaire theorie over de systematische beschouwing van systemen in de natuur, wetenschap en maatschappij, die is gericht op de complexiteit en onderlinge afhankelijkheid tussen en binnen systemen.”

Een nieuwe tak van wetenschap

Dit gaf al snel aanleiding tot een nieuwe tak van wetenschap, namelijk het systeemdenken. Dat heeft als doel heeft om patronen en verbanden in menselijke relaties te onderzoeken. Een definitie hiervan zou kunnen zijn “een wetenschappelijke benadering die probeert overzicht op het geheel te behouden, in plaats van te concentreren op afzonderlijke onderdelen van het systeem zonder te overwegen welke rol deze spelen in het grote geheel.” Dit veronderstelt een holistische benadering, omdat het gaat om het hele plaatje. Ook is de wisselwerking tussen de elementen van een systeem en/of de subsystemen een onderdeel.

Een systeem kun je bij deze benadering zien als iedere vorm van samenwerking tussen mensen en systeemdenken is een onderdeel van de ontwikkeling van vakwetenschappen. De kern van systeemdenken is dus het onderzoeken van de mens in de context van zijn omgeving. Dit heeft weer geleid tot praktische toepassingen, waarvan systemisch werken een voorbeeld is. De meest invloedrijke wetenschapper op dit vlak is de Duitse psychoanalyticus Bert Hellinger. Zijn methodiek is nog steeds actueel. Hier komen we later op terug.

Hoe zit het in elkaar?

Systemisch werken was dus in eerste instantie een psychotherapeutische methode die uitging van het idee dat we allemaal zijn gevormd door de dynamiek van het systeem waarin we in zijn opgegroeid, het oorspronkelijke gezin, dus. Als daar sprake was van verstoringen, kan dat later leiden tot psychische klachten, blokkades, en het steeds maken van de verkeerde keuzes. Dat je wordt gevormd in je jeugd is hierbij niets nieuws. Het verschil van systemisch werken is dat het gezin wordt gezien als een systeem wat wordt gekenmerkt door binding, een bepaalde rangschikking en een balans tussen geven en nemen. Als op een of meer van die drie vlakken een verstoring optreedt, dan verandert dat het hele systeem. Een effect wat systeemdynamiek wordt genoemd. Een systeem houdt altijd een streven naar balans in, en als er een ding verandert, verandert het hele systeem mee om het evenwicht weer te herstellen.

Waaraan voldoet een gezond systeem?

Een gezond systeem voldoet aan de volgende voorwaarden;

1. Geven en nemen. Er moet een balans zijn tussen die twee, anders raakt het systeem ontwricht. Teveel geven is hierbij net zo verstrikkend als teveel nemen.

2. Er is een bepaalde rangorde of volgorde, waarbij alle leden van het systeem hun eigen rol hebben en weten wat er van ze verwacht wordt.

3. Iedereen heeft een plek. Ieder lid van het systeem heeft recht op een eigen positie die door de andere leden wordt erkend. Dit kan verstoord worden door pesten.

4. Er is sprake van loyaliteit. Loyaliteit is wat mensen bij elkaar houdt en is vaak onbewust, maar wel bestendig. Systemisch werken kan dit bewust laten worden, zodat mensen betere keuzes kunnen maken over het wie, wat en waarom.

5. Niets verdwijnt. Een goed functionerend systeem schoffelt geen zaken onder het tapijt, want anders komt het vast te zitten. Dit wordt ook wel “het probleem verplaatsen” genoemd. In een gezond systeem worden problemen (h)erkend en vindt er transformatie en groei plaats.

De familieopstelling

Wat systemisch werken ook onderscheidt van andere therapieën, is het gebruik van een bepaalde techniek. Deze techniek is de familieopstelling. Een methode die is ontwikkeld door Bert Hellinger, een Duitse psychiater die ook in de VS werkte met de beroemde psychoanalyticus Milton Erickson. Hij zag alle menselijke systemen en gedrag als uitvloeisel van “het systeem van herkomst” dus het oorspronkelijke gezin. Zijn theorie definieerde hij als “een systemisch-fenomenologische beschouwingswijze”. Hellinger was ook de eerste die de drie basisprincipes poneerde, namelijk binding, volgorde en geven en nemen, dit is nog steeds een gebruikte driedeling Verstoringen doen zich volgens hem voor als bijvoorbeeld iemand de last van een ander moet dragen, een persoon volgt die niet wordt erkend, van zijn plaats afkomt of identificeert met een persoon, een ideaal of een concept. Volgens hem ligt daar de oorzaak van veel psychische problemen.

Wat is een familieopstelling?

Bij deze techniek is er sprake van een groep en een vraag- of probleemsteller. De vraagsteller brengt het onderwerp in en kiest vervolgens mensen uit de groep die hun familieleden moeten vertegenwoordigen, ook wel representanten genoemd. Vervolgens geeft de vraagsteller iedere representant een plek ergens in de ruimte. Dit moet gevoelsmatig en intuïtief gebeuren, de ratio is hier niet van belang. Vervolgens gebeurt er iets wonderlijks, namelijk dat de representanten zich net zo voelen en gaan gedragen alsof ze de echte familieleden zijn, zonder enige voorkennis. Op dit niveau wordt dan duidelijk wat de verstoring of “verstrikking” in het familiesysteem is die aanleiding geeft tot het probleem en de klacht. Er zijn ook therapeuten die niet met een groep echte mensen werken, maar met poppetjes of voorwerpen, wat de “tafelopstelling’ wordt genoemd.

Met deze methode kun je een verbluffend snel en scherp inzicht krijgen in de verhoudingen in het gezin van herkomst, of zelfs in vroegere generaties, en de patronen die je daaruit hebt ontwikkeld. Dit is “het morfologisch veld” (Rupert sheldrake) of “het wetende veld” (Albert Mahle). Een vorm van waarnemen die zuiver fenomenologisch is, wat wil zeggen dat de realiteit zonder wat voor oordeel of vooronderstelling dan ook wordt gezien. Vanuit de ruimte die hierdoor ontstaat, kun je je bewustzijn vergroten, meer inzicht opdoen en veranderingen bewerkstelligen, waardoor de klachten of problemen kunnen verdwijnen. Met andere woorden, familieopstellingen kunnen je helpen om meer helderheid te krijgen in je vaak onbewuste patronen die je ervan weerhouden om voluit je eigen leven te leiden, je hart te volgen en tot bloei te komen.

Hoe gaat het in zijn werking?

Bovenstaande opstellingen betreffen alleen psychotherapeutische behandelingen en problemen, maar in de loop der jaren heeft dit werkveld zich enorm uitgebreid en worden opstellingen ook in heel andere contexten gebruikt. We zullen hier nader ingaan op systemisch werken in organisaties, in het bijzonder de zogenaamde organisatieopstelling en de merkopstelling.

Organisatieopstellingen gaan uit van het bedrijf, de instelling of vereniging als een sociaal systeem en liggen dus in een lijn met het systemisch werken. Een opstelling wordt hier gebruikt om de verhoudingen binnen deze organisaties bloot te leggen en eventueel te veranderen. Een definitie van de term organisatie in deze context zou kunnen zijn:”een geordend geheel van onderling afhankelijke en elkaar continu beïnvloedende onderdelen”. Opstellingen kunnen gebruikt worden als de verhoudingen binnen de organisatie verstoord zijn, bij innovatie en vernieuwing en bij het doorvoeren van veranderingen. Belangrijk is ook hier dat als er een ding verandert, het hele systeem in beweging komt, wat ook wel de systeemdynamiek wordt genoemd. Er kunnen dan verstrikkingen of knelpunten ontstaan die met behulp van een opstelling bloot te leggen zijn. Een dergelijke opstelling verloopt in drie fasen.

1. De opstelling. Hiermee bedoelen we net als bovenstaande dat er een vraagsteller is, die representanten kiest en die een bepaalde plek in de ruimte geeft.

2. Het onderzoek. De begeleider vraagt naar de gedachten, houdingen, belevingen en gevoelens van de representanten en brengt deze in kaart.

3. Herordening. De begeleider stelt vast hoe in de werkelijke situatie de verhoudingen zouden moeten zijn en wat ieders plek in het systeem hoort te zijn om de organisatie goed te laten lopen en geeft daarover advies.

Hoe neem je beslissingen?

Een merkopstelling is nuttig om lastige merksysteem-beslissingen te nemen. Dit houdt dus in dat voor een systeemdenker een merk ook een systeem is, met elementen die onderling afhankelijk zijn en elkaar beïnvloeden, zoals de leiding, de medewerkers en de consument. . Een merkbeslissing is een verandering die het hele systeem in beweging brengt. Verder dus ook een dynamiek heeft die in werking treedt en voor verstoringen zorgt. Een opstelling maakt daarmee niet alleen onbewuste kennis, houdingen en eventuele verstrikkingen bewust. Het kan ook de identiteit van het merk tot de kern helpen doorgronden.

Een merkopstelling houdt in: “een simulatie van de onbewust verwachte effecten van een interventie in het merksysteem via een ruimtelijke uitbeelding ervan. ” Een merkopstelling wordt soms met honderden mensen gedaan, maar ook vaak in een team wat zich moet aanpassen aan veranderingen in het bedrijf en waarin vooral de manager inzicht moet krijgen. Het maken van een merkopstelling neemt zo’n anderhalf uur in beslag en kent 9 fasen.

Wat zijn de fases van een merkopstelling?

1. De voorbereiding. Hierbij formuleert de manager samen met de begeleider de beslissing en de kernelementen ervan.

2. De projectie. Dit is de opstelling zelf, de manager kiest representanten op zijn intuïtie en zijn gevoel.

3. De positionering. Hierbij krijgen alle representanten een pek in de ruimte toegewezen door de manager.

4. De Is-situatie. In deze fase stelt de begeleider vragen over de gevoelens en de gedachtes van de representanten in de bestaande situatie. Dit dient een open dialoog te zijn.

5. De interventie. Dit betreft het kiezen van een representant die de merkbeslissing moet nemen.

6. De soll-situatie. Hierbij optimaliseert de begeleider het systeem (team) door de representanten opnieuw te positioneren.

7. De monitoring. Hierbij komt de begeleider tot een advies en onderzoekt het effect ervan.

8. De evaluatie. Dit is de verwoording door de manager van de onbewuste kennis over de merkbeslissing. Hierbij stelt de begeleider vragen om het proces te vergemakkelijken.

9. Het resultaat. Dit is het verworven inzicht in de relaties binnen het management-team en de overeenkomsten en verschillen tussen de leden ervan.

Conclusie

Samenvattend kunnen we stellen dat systemisch werken niet alleen iets voor psychotherapeuten en coaches is, maar ook in bedrijven en instellingen kan worden ingezet. Het verbetert de verhoudingen, het kan de communicatie verhelderen, veranderingen kunnen soepeler worden doorgevoerd, het bevordert en vergemakkelijkt innovatieprocessen en kan ervoor zorgen dat alles beter verloopt, zowel voor het management en de medewerkers als voor de klanten en de consument. Wat overigens niet wegneemt dat systemisch werken ook je relaties kan verbeteren. Je persoonlijke ontwikkeling kan stimuleren, bevorderlijk is voor geestelijke groei en wel degelijk heel goed kan zijn voor je psychische gesteldheid en je dagelijkse functioneren. Met andere woorden is systemisch werken een krachtig nieuw instrument om je eigen leven en dat van anderen te verbeteren, of het nu op je werk is, privé, of persoonlijk.