Wat is een paniekaanval?
Een paniekaanval is een plotselinge, schijnbaar uit het niets gekomen, toestand van hevige en overweldigende angst met zowel fysieke als cognitieve symptomen, die een duur kan hebben van enkele minuten tot maximaal een half uur en waarbij geen sprake is van echt gevaar. Angst op zichzelf is een normale, gezonde en nuttige emotie, die ons helpt om onszelf te beschermen als er sprake is van een externe of interne dreiging of gevaar.
Als we angstig zijn, komen er oeroude reflexen boven tot zelfbescherming, namelijk vluchten, vechten of bevriezen. Angst is dus een evolutionaire noodzaak om als mens adequaat te kunnen functioneren in gevaarlijke situaties en beslist geen teken van zwakte, wat mensen nog weleens denken. Als je angstig bent, gaan je hersenen en je lichaam stoffen aanmaken die ons helpen om te handelen, zoals onder andere de neurotransmitter adrenaline en het hormoon cortisol. Deze stoffen maken ons alerter, meer gefocused en lichamelijk sterker, waardoor we bijvoorbeeld heel hard weg kunnen rennen of juist tegenstand bieden en het gevaar elimineren. Iedereen is dus wel eens bang, want dat hebben we nodig om te overleven.
Wat is paniek?
Paniek is een vorm van angst, maar dan in het extreme, en een paniekaanval kan ook optreden als er geen sprake is van een reëel gevaar. Dit is niet moeilijk te herkennen, want paniek gaat gepaard met heftige symptomen, die voor een omstander duidelijk zichtbaar zijn. Waarneembare fysieke symptomen zijn: zweten, trillen, misselijkheid, duizeligheid, en hyperventilatie. Niet waarneembare fysieke symptomen zijn hartkloppingen, een droge mond, tintelingen in armen en benen en een zenuwachtig en onrustig gevoel. Psychische symptomen zijn intense angst om gek te worden, de controle te verliezen, een hartaanval te krijgen, dood te gaan of flauw te vallen, een gevoel van vervreemding, verwarring en een gevoel van innerlijke chaos.
Paniek is dus geen gezonde vorm van angst, want in een dergelijke toestand is het moeilijk om nog adequaat te handelen en het gevaar af te wenden of te ontvluchten. Na een paniekaanval voel je je vaak doodmoe, depressief, teleurgesteld, beschaamd en boos op jezelf, en je kunt een angst ontwikkelen om weer in paniek te raken, wat kan leiden tot vermijdingsgedrag.
Kortom, een paniekaanval hakt er behoorlijk in en omdat het zo plotseling op komt zetten, zonder duidelijke aanleiding, is het een schokkende ervaring, die je niet graag nog een keer meemaakt. Gelukkig gaat paniek altijd vanzelf weer over, het dooft als het ware vanzelf uit. Dat komt doordat het menselijk lichaam maar beperkte tijd in een toestand van hevige angst kan verkeren; na maximaal een half uur neemt de productie van stoffen die nodig zijn om angst te genereren af en word je dus vanzelf weer rustig.
Is het dan niet erg?
Niet zoveel aan de hand, dus, zou je misschien denken, en het kan iedereen weleens overkomen. Het wordt een ander verhaal als je vaker dan één keer in paniek raakt, want dan spreken we van een paniekstoornis en dat kan ernstige gevolgen hebben. Een paniekstoornis is een psychiatrische aandoening die in de DSM V, het handboek voor psychiaters, onder de angststoornissen valt.
Er zijn meer soorten van pathologische angst, oplopend in ernst, namelijk de specifieke fobie, de gegeneraliseerde fobie, de sociale angststoornis en de gegeneraliseerde angststoornis. Een paniekstoornis is een van de ernstiger ziektebeelden in dit spectrum. Er zijn ook andere stoornissen die pathologische angst kunnen veroorzaken, zoals PTSS , schildklierproblemen en depressie. Om dus een diagnose te stellen, moeten deze aandoeningen uitgesloten worden.
Verder kan angst een symptoom zijn van middelenmisbruik of medicijnen, dan spreken we ook niet van een angststoornis of paniekstoornis. Typerend voor een paniekstoornis is dat die in aanvallen verloopt, zeer plotseling kan opzetten en er geen aanwijsbare aanleiding voor is. Het overkomt je gewoon, in de auto, in de supermarkt, bij de kinderopvang, thuis op de bank, het maakt niet uit, je kunt op ieder moment en in iedere situatie een paniekaanval krijgen. Gelukkig zijn er wel aantoonbaar effectieve behandelingen ontwikkeld, dus er schijnt zon achter de wolken en je kunt van de aandoening afkomen. Hier gaan we verderop uitgebreid op in en we zullen ook uitleggen wat je zelf en je omgeving kunnen doen. Maar we gaan nu eerst in op de vraag wat een paniekstoornis veroorzaakt en wat de gevolgen kunnen zijn.
Wat zijn de oorzaken?
Een paniekstoornis kan heel veel oorzaken hebben en het is nog niet helemaal duidelijk wat de belangrijkste zijn. In ieder geval lijkt er een combinatie aanwezig van genetische aanleg.en externe omstandigheden. Ook kunnen paniekaanvallen ontstaan bij onder andere een slecht werkende schildklier, een te lage bloedsuikerspiegel of bepaalde medicijnen. In dat geval is er geen sprake van een paniekstoornis, maar moet de fysieke kwaal verholpen worden.
Een paniekstoornis kan wel voorkomen bij mensen die opgegroeid zijn met angstige of overbeschermende ouders. Daardoor het soms lijkt of het erfelijk is. Ook trauma kan leiden tot een paniekstoornis. Daarnaast kun je bepaalde karaktertrekken hebben die je kwetsbaar maken, zoals perfectionisme, alles willen plannen, controle willen hebben, je eigen behoeftes negeren en niet met negatieve emoties om kunnen gaan. Externe factoren zijn problemen op je werk, een slechte relatie, life-events, zoals een sterfgeval of een medische conditie, zoals een hartaanval of PTSS. Wat hierbij de rol van de hersenen is, is onzeker.
Wat zijn de gevolgen van een paniekstoornis?
Maar wat de oorzaak ook is, een paniekstoornis kan zeer ernstige gevolgen hebben en zelfs tot zelfmoord leiden. De oorzaak hiervan is een continue angst voor een nieuwe aanval, waardoor je bepaalde plekken gaat mijden. Dit zorgt dat je in een vicieuze cirkel terechtkomt. De angst voor de angst leidt steeds meer tot vermijdingsgedrag. Dit roept dan weer meer angst op, enzovoort. Het kan zover gaan dat je jaren thuiszit in een volkomen isolement, wat weer tot een depressie kan leiden, en dat de angst je hele leven beheerst. In ieder geval wordt je wereld steeds kleiner, ben je niet meer vrij om te gaan en staan waar je wilt en lijden je studie of je werk eronder.
Verder kun je te kampen krijgen met negatieve gevoelens over jezelf, zoals schaamte, schuldgevoel, boosheid op jezelf en jezelf zwak vinden. Ook je omgeving kan er moeite mee hebben, waardoor je je nog meer terugtrekt, totdat je echt niemand meer hebt. Dit kan weer ernstige depressieve gedachten en wanhoop tot gevolg hebben, die het alleen maar erger maken. Een paniekstoornis gaat niet vanzelf over, je hebt er echt professionele hulp bij nodig, anders kom je er niet vanaf. Gelukkig zijn er wel goede en bewezen behandelingsmogelijkheden.ontwikkeld, dus je kúnt jezelf bevrijden van je angst en je isolement doorbreken.
Wat kan je er tegen doen?
Los daarvan zijn er ook een aantal dingen die je zelf kunt doen, en je omgeving kan ook iets voor je betekenen als ze de gebruiksaanwijzing kennen. Wat je zelf kunt doen is het van je af schrijven, stoppen met vermijden, genoeg beweging nemen, goed slapen, zoveel mogelijk met vertrouwde anderen praten, afleiding zoeken en je beter leren ontspannen, met bijvoorbeeld oefeningen, meditatie, yoga, wandelen of iemand bellen.
Het allerbelangrijkste is dat je blijft beseffen dat je angst ten eerste overgaat en dat je ten tweede geen lichamelijke ziekte hebt. Andere mensen kunnen ook steun bieden, maar dan moeten ze wel de ernst van je klachten erkennen en het niet wegwuiven of je angst als buiten proportie of irreëel wegzetten. Ook “wegpraten” maakt het er meestal niet beter op en verder mag je omgeving je best aansporen en bemoedigen, maar je niet proberen te dwingen. Je hebt er meer aan als mensen bijvoorbeeld vragen wat bij jou helpt.
Verder zijn er cursussen voor betrokkenen. Het is ook aan te raden om als mantelzorger je goed in te lezen in de ziekte. Als betrokken kun je heel veel betekenen, maar je moet vooral ook leuke dingen blijven doen en goed voor jezelf zorgen. Anders kan je overbelast raken en dan heb je er een probleem bij. Het is dan ook belangrijk dat je als mantelzorger bij de persoon erop aandringt om professionele hulp te zoeken, want in je eentje ga je het niet redden. Behandelmethodes die aantoonbaar werkzaam zijn, zijn cognitieve gedragstherapie, exposure in vivo, flooding, systematische desensitisatie, hartcoherentie-training, mindfulness, Acceptation and Commitment Therapy en bepaalde medicijnen, zoals bètablokkers en antidepressiva.
GCT
Cognitieve gedragstherapie (GCT) is de oudste, best onderzochte en meest toegepaste behandeling bij angstklachten en dus een “eerste keuze” indicatie bij paniekstoornissen. Het uitgangspunt van deze therapie is dat je gedachten, of “overtuigingen,” je gevoel en je gedrag bepalen. In het geval van een paniekstoornis kunnen je overtuigingen bijvoorbeeld zijn dat je gaat flauwvallen, een hartaanval krijgt, dood gaat, gek wordt of de controle verliest. In de praktijk is dit nooit het geval, en deze gedachten zorgen dus voor een irreële angst. Een therapeut zal dan eerst je gedachtenwereld inventariseren, waarbij je vaak huiswerkoefeningen mee krijgt om het plaatje duidelijk op papier te krijgen.
Wat komt hierna?
Vervolgens gaat een GCT-therapeut aan de slag met negatieve gedachtenpatronen, dit door de vragen te stellen: “is het waar,?” en “is het nuttig?” Je leert daarbij toetsen of je angst reëel is of niet en of je gedachten “helpend” zijn of belemmerend. Binnen dit proces zal een therapeut de oude, negatieve gedachten ombuigen naar iets wat wel waar en nuttig is. Vaak wordt er eerst geoefend in de spreekkamer en krijg je vervolgens gedragsexperimenten aangereikt, waarmee je in je alledaagse bestaan je overtuigingen kunt toetsen ten aanzien van nieuw gedrag. In het geval van een paniekstoornis zal er vooral geoefend worden in het verminderen van het vermijdingsgedrag, bijvoorbeeld door iets te kopen in een winkel als begin en een theatervoorstelling bijwonen als einddoel, afhankelijk van de cliënt.
Verder leer je anders tegen je paniek aan te kijken, anders met een aanval omgaan en minder aandacht te schenken aan lichamelijke sensaties. Dit gaat allemaal heel langzaam en met kleine stapjes. Je begint met iets eenvoudigs en pakt daarna pas de grootste angsten aan. Je hoeft hierbij niet helemaal in je jeugd of je existentie te graven, want CGT is zeer praktisch van opzet, blijft in het hier en nu en is vooral kortdurend. In lichte gevallen kunnen tien gesprekken al voldoende zijn.
Exposure in vivo
Deze techniek komt voort uit de gedragspsychologie en bestaat eruit dat de cliënt stapsgewijs leert wennen aan angstopwekkende stimuli. De therapie is oorspronkelijk bedoeld om specifieke fobieën te behandelen, zoals bijvoorbeeld angst voor spinnen. Zo’n cliënt zal bijvoorbeeld eert over spinnen moeten praten, net zolang totdat dat geen angst meer oplevert. De volgende stap zou kunnen zijn het bekijken van plaatjes van spinnen, net zolang totdat ook geen angst meer losmaakt. Nog een stapje vooruit is het bekijken van een spin in een potje zonder angst. Daarna het potje vasthouden zonder angst. Uiteindelijk komt de stap om de spin over je been laten lopen met een lach op je gezicht.
Systematische desensitisatie
Systematische desensitisatie is ook een techniek uit de gedragspsychologie en kan onderdeel zijn van CGT. Het bestaat eruit dat de cliënt niet alleen stapsgewijs wordt blootgesteld aan steeds angstwekkender stimuli. Daarnaast leert de client ook technieken om daarbij te ontspannen. Het resultaat is dat de angstprikkel door middel van associatie een koppeling krijgt met een ontspannen gevoel in plaats van een aanval.
Flooding
Bij flooding, ook een gedragstherapeutische techniek, wordt er heel wat anders gedaan. Hierbij stelt de therapeut de cliënt juist wel bloot aan een overweldigende angstprikkel. Dit gaat dus niet in stapjes; de bedoeling is dat je overspoeld wordt door angst. Het lichaam kan namelijk maar beperkte tijd in een toestand van hevige angst verkeren. Bij deze techniek leer je dat je angst overgaat na maximaal een half uur.. Hierbij maakt het niet uit hoe heftig de angst is. Dit is vooral geschikt als je veel angst hebt voor de angst.
Hartcoherenitie
Een andere, recente techniek is hartcoherentie-training, waarbij er wordt gewerkt met je ademhaling en je hartslag, ook wel hartritmevariabiliteit genoemd. Het idee is dat je als je hartslag en je ademhaling beter synchroniseert. Dit effect heeft op je centrale zenuwstelsel, waardoor je automatisch in een staat van rust kunt raken. Het heeft veel weg van meditatie, met een verschil: je kunt het overal doen!
Acceptance and Commitment Therapy
Ten slotte een ook vrij recente therapievorm, namelijk de Acceptance and Commitment Therapy (ACT), die in 2001 is ontworpen en nu al empirisch bewezen is als werkzame remedie tegen allerlei stoornissen, ziektes en problemen. Deze therapie is gebaseerd op Mindfulness en wordt ook weleens de derde-generatie gedragstherapie genoemd. ACT gaat ervan uit dat het alsmaar blijven vechten tegen dingen die onveranderlijk zijn je kwaliteit van leven nadelig beïnvloedt en je soms verder komt als je bepaalde dingen aanvaardt. Met andere woorden, wees geen Don Quichote!
Wat is ACT?
ACT bestaat uit een zes-stappenplan. Hierbij leert de cliënt “zich te richten op zaken die door hem direct kunnen worden beïnvloed, zoals gedrag, in plaats van controle proberen te krijgen op ervaringen die niet direct te beïnvloeden zijn, zoals emoties en gedachten”. Dit is zo ongeveer het tegenovergestelde van CGT, maar het werkt wel! Deze methode is een praktische en concrete manier om tot acceptatie te komen en niet steeds je hoofd te breken over de vraag “waarom?
Het doel van ACT is het bereiken van “psychische flexibiliteit” en veerkracht. Daarmee wordt bedoeld dat je je gedachten en gevoelens kunt laten gaan zonder actie te ondernemen, je je sterke en zwakke kanten kent, jezelf toestemming hebt gegeven om niet alles te kunnen, het probleem te onderkent in plaats van weg te vluchten en het besef dat je controle hebt over je reacties, je denken en je emoties. De zes kernprocessen zijn acceptatie, defusie, Het Zelf, aandacht voor het hier en nu, waarden en toegewijd handelen.
De zes kernprocessen
Cognitieve defusie
Dit betreft het scheiden van je gedachten van je reactie waardoor je betere keuzes kunt maken. Technieken zijn om te observeren wat je fysiek voelt, naar je eigen stem te luisteren als je praat, te onderzoeken of je interpretatie juist is, negatieve gedachten te vervangen door positieve en zo tot een nieuw inzicht in jezelf komt.
Mindfulness
Deze methode houdt in dat je open en onbevooroordeeld in het leven en je ervaringen staat. Hij is gebaseerd op Oosterse wijsheden uit het oude China en India. Kort gezegd is het een vorm van meditatie die je in staat stelt om oordeelvrij en in het hier en nu je ervaringen te observeren zonder actie te ondernemen om ervaringen te vermijden, controleren of vasthouden.
Acceptatie
Stoppen met vechten tegen dingen die onvermijdelijk zijn, ook als dat leed inhoudt.
Het Zelf
Hierbij gaat het erom om je probleem los te koppelen van jezelf en jezelf flexibel te zien in samenhang met de relatie tot je omgeving.
Waarden
Dit houdt in dat je helder krijgt wat je echt belangrijk vindt in het leven. Dat je duidelijk voor ogen hebt wat je dromen zijn, je idealen, en je principes.
Toegewijde actie
Dit is de bereidheid om stap voor stap je gedrag te veranderen in de richting van de waarden waaraan je jezelf verbonden hebt
Wat is de conclusie?
Het zal duidelijk zijn dat je van alles kunt doen om je stoornis mee te lijf te gaan op het therapeutische vlak, maar soms is dat niet genoeg en heb je kortdurend medicijnen nodig om je angsten te helpen overwinnen. Bètablokkers zijn vooral geschikt om te gebruiken bij iedere keer dat je een nieuwe stap zet. Deze verlagen namelijk de angst-drempel. Verder worden er SSRI’s toegepast, zoals Prozac, om de depressie te verminderen en beter te slapen.
Ook worden er nog steeds veel benzodiazepines voorgeschreven, zoals oxazepam en diazepam, maar daar moet je bijzonder voorzichtig mee zijn. Deze middelen zijn namelijk zeer verslavend. Je hebt er steeds meer van nodig voor hetzelfde effect en het is erg moeilijk om ermee te stoppen. Je kunt ze in extreme situaties en voor korte tijd gebruiken. Echter, deze “oplossing” van het probleem kan er een probleem bij veroorzaken en dan ben je verder van huis. Gelukkig heb je ze ook niet echt nodig. Wanneer je een goede psychotherapeut hebt, kun je structureel veranderen en hoef je nooit meer in paniek te raken!